© copyright Richard Keijzer, internetbewerking Henk Kersten/Stichting Noviomagus.nl

Optisch vermaak in Nijmegen, 100 jaar geleden

Dirk Keijzer

Mijn overgrootvader Dirk Keijzer verhuisde in april 1902 van Haarlem naar Nijmegen. Met zijn vrouw en de twee jongste kinderen streek hij neer in de Broerstraat 38. Het was het zoveelste adres waar overopa neerstreek. Wat hij precies in Nijmegen te zoeken had wist ik niet, totdat ik in de adresboeken ging neuzen.

Adresboek 1903

Uit het exemplaar van 1903 weet ik, dat hij de exploitant was van het Wereldpanorama. Geen idee wat dat voor iets was, het eerste wat ik vond was een affiche op deze website. Daarop veel wervende teksten, maar niet echt een verklaring van wat zo’n panorama nu precies was. 

Affiche Wereldpanorama (Bron: collectie klein drukwerk van Sjaak Rutten)

Verder zoeken bracht aan het licht dat er veel meer van die panorama’s waren, Arnhem had er bijvoorbeeld ook eentje, net zoals Amsterdam.
Het leek erop, dat het een rondreizende attractie was, maar dat bleek niet echt te kloppen. Via het Panorama Bourbaki in Luzern kwam ik terecht bij de International Panorama Council, ook in Luzern, en daar kreeg ik te horen dat het gaat om een uitvinding van August Fuhrmann. Hij bedacht in 1885 zijn Kaiser-Panorama, een constructie waarmee 25 mensen tegelijk stereobeelden konden bekijken. Het panorama werkte met 50 glazen stereoplaten. Het apparaat was dus eigenlijk een grote voorloper van de Viewmaster uit de jaren zeventig van de 20ste eeuw. De apparatuur werd geleverd in drie grote koffers, waardoor het panorama getransporteerd kon worden. Meestal werd het systeem echter op een vaste plaats gebruikt.

Kaiser Panorama

Het had de vorm van een hoge ronde houten kast, met een diameter van zo’n 3,50 meter. Er omheen stonden stoelen, waarop de gebruikers konden zitten. Elke bezoeker keek door een paar lenzen, waardoor een 3D-beeld te zien was. In het panorama zat een mechanisme dat op gezette tijden de dia’s één positie verder draaide. Er kon dan weer naar een volgend beeld worden gekeken. Het doordraaien van de dia’s kon met behulp van een tijdmechanisme, of door handbediening. In het laatste geval moest een kind binnenin het panorama de diacarrousel doorduwen. De belichting van de stereogrammen gebeurde met behulp van gaslicht. Bij de luxere modellen kon de gebruiker de helderheid van de gasvlam zelf regelen, om nachtopnamen een dramatischer aanzien te geven.
De diaseries werden wekelijks vervangen, zodat de bezoekers steeds een nieuw programma konden bekijken. Overopa speelde daarop in, door ook boekjes toegangskaarten te verkopen, zodat de mensen terug zouden komen voor een volgende voorstelling. Met korting voor jeugdigen en militairen met een rang lager dan die van officier!

Korenmarkt 22 (Bron: Regionaal Archief Nijmegen)

Het Wereldpanorama was gevestigd aan de Korenmarkt 22, in een pand dat nu niet meer bestaat. Het was voor die tijd een dansschool geweest, dus was er ruimte genoeg om de kasten van het Panorama op te stellen.
In Nijmegen heeft het Panorama het redelijk lang volgehouden, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Amsterdam. Daar had het mechanische fototheater concurrentie van zowel een grootschalig Panorama en een Panopticum. Ook werden in de hoofdstad plannen gesmeed voor de bouw van bioscopen.

Advertentie De Gelderlander 02-10-1906

Nijmegen moest het wat dat laatste betreft hebben van tijdelijke acties. Zo kwam de bioscoop eerst langs op de kermis, en huurde exploitant Benner later een ruimte in de Vereeniging om zijn bewegende beelden te laten zien. Dat speelde zo rond 1906-1907, overgrootvader Dirk had zijn panorama inmiddels van de hand gedaan, ongetwijfeld voor een prettig groot bedrag.
Het zou niet lang meer duren voordat Nijmegen zijn eigen vaste bioscoop kreeg. Die kwam er in november 1908 onder de welluidende naam Kinematophon, op het adres Grootestraat 26. 

Advertentie PGNC 12-11-1908

Een woord dat was afgeleid van de Griekse woorden voor beweging (kineitos) en geluid (phonè). Beweging en geluid dus, waarbij de beweging werd veroorzaakt door de film en het geluid afkomstig was van een explicateur, doorgaans een pianist die ook gesproken tekst liet horen bij de film.

Richard Keijzer