© copyright Jan Brauer, Digitale bewerking; Henk Kersten/Stichting Noviomagus.nl

Middeleeuws bot in kruisbeeld gevonden

Een gaatje in het hoofd!

Door: Jan Brauer

Foto 1: beeld gekruisigde Jezus. fotograaf: Frank Jongejan

Het klinkt misschien een beetje oneerbiedig: ‘Jezus heeft een gaatje in het hoofd’. Maar het is toevallig wel de werkelijkheid, althans in Hees, in de St. Antonius Abt kerk aan de Dennenstraat. Daar hangt het 500 jaar oude beeld van de gekruisigde Jezus. En op het achterhoofd, tussen de doornenkroon zit een gaatje met een stop erop! Een spannend gaatje, want er zit iets geheimzinnigs in verstopt: een eeuwenoud botje in een stukje stof. Het kwam tevoorschijn tijdens de restauratie. We stuurden er een rechercheur op af.

Alweer vijf jaar geleden werd het gat ontdekt tijdens een uitgebreide restauratie van het kruisbeeld. Het beeld is afkomstig uit het voormalige Dominicanenklooster in Kalkar. Het is gemaakt omstreeks 1520 door een onbekende beeldhouwer, bekend onder de naam: Meester van het St.Anna-altaar. In 1804, nadat het klooster door troepen van Napoleon was gesloten, kwam het beeld in bruikleen bij de parochie van Jacob van Kampen in Hees-Neerbosch. Daar hangt het nu nog, in de kerk aan de Dennenstraat. 

Het kruis waaraan Jezus hangt is 19e eeuws, heeft de vorm van grove takken en symboliseert de levensboom. Het originele kruishout hangt nog met een klein Christusbeeld in de Nicolaikerk in Kalkar. Daar bevinden zich ook nog beelden van een treurende Maria en Johannes die oorspronkelijk het kruisbeeld flankeerden. Het is een bijzonder kruisbeeld, ook vanwege de nogal expressieve en realistische voorstelling van de lijdende Jezus. Er is veel bloed op geschilderd, evenals tranen en wondvocht dat uit gapende wonden sijpelt. En kijk naar de verkrampte armen en vingers die de spijkers omklemmen. De natuurlijke voorstelling uit zich in kleinigheden als nuancering in de kleur van het lichaam en lichtpuntjes in de ogen. Daarin zien we de hand van een meester- ambachtsman. Van top tot teen meet Jezus 208 cm; hij is gemaakt van notenhout, het kruis van naaldhout is 3.75 m lang en 1,88 breed.
Overigens werd het tafereel wellicht in de 19e eeuw als te gruwelijk en huiveringwekkend ervaren. Daarom kreeg het in 1880 in de nieuw gebouwde Dennenstraatkerk geen plek boven het hoofdaltaar. Het kwam om die reden in een aparte kapel te hangen, zo suggereerde kenner pater L. Heere O.S.C. Daar hangt het nu nog; het blijft een indrukwekkend stuk religieuze kunst.

Een stuk bot!? 

Maar zo’n oud stuk blijft kwetsbaar. Uit het restauratieverslag van de Arnold Truyen van Restauratie Atelier Limburg, dat wij van de beheerscommissie van de kerk ontvingen, blijkt dat ook het beeld zelf de afgelopen eeuwen flink heeft geleden. Aangekoekt stof, houtworm, beschadigingen en verdwenen doornen. 

Foto 2: De reiniging, consolidatie van losse verflagen en het onderzoek aan het beeld werden met behulp van een stereomicroscoop uitgevoerd. Bron: Rapport Restauratieatelier Limburg

Foto 3: Het verwijderen van oppervlaktevuil, stof en kaarsenvet werd uitgevoerd met behulp van wattenstaafjes. Bron: Rapport Restauratieatelier Limburg

Ook loslatende verf en overschilderingen van de oorspronkelijk verflaag, zoals de lendendoek die oorspronkelijk goudkleurig was. Bovendien is er geregeld ondeskundig aan gesleuteld: ijzeren schroeven en spijkers, de armen eraf gezaagd en er weer aan gelijmd met kneedbaar hout. 

Foto 4, 5, 6: Oppervlaktevuil en stof op de bovenzijde van het hoofd, de doornenkroon en de benen. Bron: Rapport Restauratieatelier Limburg

Heel bijzonder was de ontdekking van het taps toelopende eikenhouten stopje van 7 cm lang en 2,5-3.0 cm breed boven op het hoofd. De stop sluit een 12,6 cm diep gat af. Daaruit kwam een klein pakketje van groene stof tevoorschijn, dichtgemaakt met een touwtje. In dit ruw zijden lapje (14 x 5 cm) zat een botje (4,2 x 2,8 x 2,2 cm). Duidelijk een relikwie, een overblijfsel van een heilige. Maar van wie? Dat moet nog worden onderzocht. Meestal zit er een strookje perkament of papier bij –cedula - met een toelichting erop geschreven. In dit geval niet, zodat we niet weten aan wie het botje is toe te schrijven. Het zijden lapje lijkt wel oorspronkelijk en past in de traditie.

Foto 7, 8, 9: Bovenzijde hoofd met gat, pakketje in zijde, botje. Bron: Rapport Restauratieatelier Limburg

De vraag is ook of het wel een menselijk bot is. Algemeen bekend is dat als je alle relikwieën van bepaalde heiligen die over heel de wereld zijn verspreid bij elkaar zou leggen, je een veelvoud aan personen zou kunnen samenstellen. Wellicht is het kruis oorspronkelijk gemaakt voor de Nicolaikerk en zou de reliek kunnen verwijzen naar St. Nicolaas, patroon van de kooplieden en onze goedheiligman. Een goed verstopt kadootje; een DNA onderzoek zal moeten aangeven van wie of wat het botje is.

Jan Brauer, september 2010

Tevens gepubliceerd in: De Stenen Bank, wijkblad van Hees, juni 2010